آموزش

استفاده از اینترنت درکشورهای درحال توسعه، معمولاً در دانشگاه و جوامع تحقیقاتی شروع شده است؛ و نشان دهنده‌ی تأثیر مثبت آنها بوده است. به عنوان مثال پیمایشی که در اتیوپی، اوگاندا، زامبیا و سنگال در زمینه تأثیر فن‌آوری ارتباطات الکترونیک انجام شده است نشان می‌دهد؛ که مؤسسات دانشگاهی و تحقیقاتی قادر به انجام طرح‌های مشترک، بهبود بسیج منابع و انجام تحقیقات بین پایگاه‌های دور از هم به صورتی کم هزینه بوده‌اند.

استفاده از شبکه‌ها برای مدارس ابتدایی و متوسط نیز مثال‌های جالبی را نشان می‌دهد. دو کشور که سابقه خوبی از شبکه‌های آموزشی دارند؛ کشورهای کوبا و شیلی هستند. هر دو آنها پرونده‌های قوی ای در زمینه سرمایه‌گذاری در زمینه سرمایه‌های انسانی دارند؛ و به تخصیص منابع برای شبکه‌های آموزشی ادامه داده‌اند. به عنوان مثال در 1992 دانشگاه کاتولیک در "شیلی" طرحی پنج ساله برای ایجاد و ارزیابی شبکه مدارس ابتدایی اعلام نمود. امروزه 144 مدرسه شبکه‌سازی شده است؛ و هر کدام بین 3 تا 10 کامپیوتر و اینترنت دارند؛ و برخی درحال ارتباط اینترنتی می باشند؛ و شبکه خدمات متنوعی را فراهم می‌کنند.

روزنامه‌های خبری دانش‌آموزی و معلمی، نرم‌افزارهای آموزشی، یادداشت‌های درسی، کنفرانس‌های کامپیوتری، پست الکترونیک و همچنین بانک اطلاعاتی شبکه، مورد ارزیابی قرار گرفته است؛ و تأثیر بسیاری برخلاقیت دانش‌آموزان داشته است. با تأمین بودجه به وسیله بانک جهانی، هدف، دست‌یابی به تمامی مدارس متوسطه و نیمی از مدارس ابتدایی در کشور تا سال 2000 است. طرح شبکه‌سازی مدارس "کوبا" در 1987 شروع شد؛ که بر شرکت مدارس مناطق روستایی تکیه داشته است. 150 مرکز در اطراف کشور پخش هستند؛ که 80 عدد از آنها از مودم‌هایی برای شماره‌گیری و اتصال به کامپیوترهای شخصی که "یونیکس" را در هاوانا می‌‌گردانند؛ استفاده می‌کنند؛ و از آنجا ارتباط با اینترنت برقرار می‌شود. (1996press,)

درسال‌های اخیر، علاقه فزاینده‌ای در استفاده از شبکه‌های الکترونیکی برای پشتیبانی از یادگیری در سراسر دنیا وجود داشته است. اینکار به وسیله ی کنفرانس‌های رسانه‌ی کامپیوتری و یادگیری همکاری و فراهم نمودن دسترسی به کتابخانه‌های الکترونیک و بازار آموزش چندرسانه‌ای صورت می‌گیرد. آموزش از راه دور، به عنوان روشی مؤثر برای کشورهای درحال توسعه اعلام شده است. در این کشورها نیاز به آموزش تعداد بسیاری وجود دارد؛ که از لحاظ جغرافیایی پراکنده هستند .البته درعین حال برخی از صاحب‌نظران استدلال کرده‌اند؛ که نسل یا سنخ مطالب آموزشی از راه دور هزینه بر است. بنابراین ممکن است باعث حذف انبوه جمعیت در کشورهای درحال توسعه، از این نوع آموزش گردد. ( madon,2000)

آموزش و کارآموزی، تعیین‌کنندگان اولیه ی دور نمای یک کشور برای توسعه ی اقتصادی و انسانی و رقابت بین‌المللی است. یک درس ارزشمند که از معجزه اقتصادی آسیا آموخته می‌شود آن است؛ که سطح آموزشی یکی از مهمترین عوامل برای توضیح رشد اقتصادی بالا در دهه‌های گذشته بوده است. اما هنوز در 1996 تقریباً 5/1بیلیون کودک و بزرگسال در دنیا بی‌سواد بودند. آموزش از راه دور برای دانش‌آموزانی که به دلایل مختلف از قبیل فاصله جغرافیایی تا مراکز آموزش، برنامه‌کاری، منابع مالی محدود و ... از سیستم آموزشی جدا شده‌اند؛ شرایط آموزشی فراهم می‌کند. (سولر،1999)

از نقطه نظر ملی این سازوکار افزایش قابل ملاحظه‌ای در تعداد افراد تحصیل کرده ایجاد می‌کند؛ که تأثیرات مثبتی بر اقتصاد ملی دارد. علاوه بر آن آموزش از راه دور در سطح دانشگاه، امید توقف فرار مغزها را که اغلب کشورهای درحال توسعه از آن رنج می‌برند؛ افزایش می‌دهد. فراری که به هنگام نقل مکان تحصیل کرده‌ترین افراد برای کارآموزی به خارج، و برنگشتن حدود 50 درصد از آنها صورت می‌گیرد. برای سیستم کلی یک کشور، آموزش از راه دور نوید افزایش صرفه‌جویی‌ها و کاهش هزینه‌های زیرساختی را می‌دهد. درسال‌های اخیر، تعداد برنامه‌های آموزش از راه دور در کشورهای درحال توسعه با سرعت زیادی درحال رشد بوده است. به گونه‌ای که شش دانشگاه از بزرگترین دانشگاه‌های از راه دور دنیا، در کشورهای درحال توسعه قرار دارند. تعداد زیادی از نتایج به دست‌آمده، به دلایل زیر، تقریباً رضایت‌بخش نبوده است:

الف)حمایت ناکافی از یادگیرنده
ب)احساس انزوا به دلیل عدم تعامل با دیگر دانشجویان
ج)تمرکز بر برنامه‌های مکاتبه‌ای
د)تأخیرهای طولانی درجواب به نیازهای دانشجویان.

با پیدایش اینترنت، تجربه آموزش از راه دور کاملاً دگرگون شده است؛ و بسیاری از این موانع از سر راه برداشته شد. اینترنت شامل کلاسی مجازی است؛ که در آن تعامل شدید و مشارکت در منابع اطلاعات، درماهیت آن وجود دارد.

برای بسیاری از کشورهای درحال توسعه، رویکرد به آموزش براساس الکترونیک، درزمانِ مشکلی صورت گرفته است. دربسیاری از کشورها، دولت - که تأمین‌کننده اصلی آموزش بوده است- با مشکلات بودجه‌ای شدیدی روبروست؛ و از مشارکت مستقیم قبلی عقب‌نشینی کرده است. اما همان‌طور که میزان کمک‌های مالی دولت کاهش یافته است؛ دو نوع دیگر از مؤسسات، مشارکت مالی خود را در این بخش افزایش داده‌اند. مؤسسات وام‌دهنده چندگانه و شرکت‌های بخش خصوصی. برخی از این مؤسسات خصوصی در کشورهای در حال توسعه، نه تنها دارای نقدینگی مورد نیاز برای آوردن کامپیوتر و شبکه به خدمات آموزشی هستند؛ بلکه در جذب سرمایه در بازار بورس نیز کاملاً موفق بوده‌اند. یک نمونه از این موفقیت، "اتحادیه سرمایه‌گذاری" در آفریقای جنوبی است. این گروه - که در آموزش و جایگزینی نیروی کار سرمایه‌گذاری کرده است- در سال‌های اخیر شاهد رشد بسیار زیادی بوده است.

بازوی آموزشی، بیش از 4000 هیئت علمی را برای آموزش 300000 دانشجوی ثبت‌نام شده در 160 شعبه آن به کار گرفته است. در ژوئن 1996 سهام شرکت در بازار بورس "ژوهانسبورگ" شناور بود. دریافتی Eduoor از دسامبر 1996 تا پایان 1997 سه برابر شد. درحالیکه سود عملی آن درهمان زمان 78 درصد افزایش یافت. بازار سرمایه‌گذاری Educor درحال حاضر از 433 میلیون دلار آمریکا فراتر رفته است. تجربیات بالا نشان می‌دهد؛ که برقراری برنامه‌های آموزش از راه دور در کشورهای درحال توسعه نه تنها از لحاظ علمی دارای امکان موفقیت است؛ بلکه از لحاظ عملی نیز مناسب است. ایجاد زیرساخت‌های ارتباطات مورد نیاز عموماً آسان‌ترین کار و در دراز مدت، ارزان‌ترین راه است. آنچه که به نظر دست‌یابی به آن مشکل‌تر است؛ از لحاظ زمان و هزینه، تداوم بازدهی و تهیه‌ی مطالب است. برای تعدادی از کشورهای درحال توسعه "چالش مطلب" ممکن است؛ حتی بزرگتر باشد. به دلیل این حقیقت که:

الف)مطالب برنامه‌های آموزش از راه دور مشخصات منحصر به فردی دارد؛ که مربوط به ماهیت آن‌لاین و خدمات ارائه شده است.
ب)مطالب ‌باید متناسب با نیازهای آموزشی محلی باشد. به رغم «چالش مطالب» به نظر می‌رسد؛ که اینترنت بر آن است؛ که نه تنها خدمات آموزش سنتی را در سراسر دنیا ترقی دهد؛ بلکه روشی را که ما از فزایند یادگیری درک کرده ایم؛ و تجربه می‌کنیم ؛ دگرگون سازد. (سولر،1999)

کاهش فقر

مهار شبکه‌های اینترنتی برای ارائه خدمات به کشورهای درحال توسعه، به معنای حصول اطمینان از این موضوع است؛ که آن تسهیلات به نیازهای فقیرترین و محروم‌ترین جوامع، پاسخ‌گو باشد.

ارتباط الکترونیکی می‌تواند در اداره بحران‌ها و کاهش فقر کمک نماید. یکی ازاین تلاش‌ها طرح شبکه ی ارتباطات شاخ افریقای کبیر است؛ که بودجه ی آن به وسیله سازمان توسعه بین‌المللی ایالات متحده تأمین می‌گردد. هدف آن اتصال دولت‌های عضو در منطقه، به منظور رد و بدل کردن اطلاعات مرتبط با بحران است. زمینه دیگری که از لحاظ بالقوه برای کاربرد شبکه‌های الکترونیک مفید است؛ مشکل عدم تامین غذایی در آفریقاست. یکی از مشکلات اصلی شرایط اقتصادی در آفریقا، عدم تأمین غذایی است؛ که باعث رقابت محلی برای منافع بین گروه‌ها می‌گردد؛ و اغلب به جنگ‌های داخلی ختم می شود. شبکه‌سازی الکترونیکی می‌تواند؛ اطلاعات حیاتی را به کشاورزان، کارگران توسعه و محققینی برساند؛ که با بحران‌های ناشی از قحطی مبارزه می‌کنند. (Adam,1996)

درمسئله‌ی کاهش فقر "برنامه دهکده" مربوط به بانک "گرامین" در "بنگلادش" درنظر دارد؛ به وسیله‌ی کاهش مهاجرت از روستا به شهرها، ایجاد مشاغل مرتبط با فن‌‌‌‌‌‌‌‌آوری اطلاعات، برای مناطق فقیر و روستایی و ایجاد آشنایی با کامپیوتر درمیان جمعیت روستایی کشور، فقر را کاهش دهد. مثال دیگر شبکه زنبور عسل است؛ که در سال 1990 به عنوان آزمایشی در "هند" ایجاد شد. این شبکه‌ی الکترونیکی در نظر دارد؛ خزانه‌ی دانش بومی را ایجاد و ابتکارات غنی- از لحاظ دانش عامه- را در درون یک منطقه به یکدیگر مرتبط نماید؛ تا فعالیت‌های درون جوامع فقیر را که هم از لحاظ اقتصادی و هم بوم‌شناختی دائمی هستند؛ ارتقاء بخشد. فن‌آوری‌های سبز مانند آفت‌کشهای گیاهی، داروهای گیاهی برای انسان‌ها و حیوانات و رنگ‌های گیاهی فقط برخی از ایده‌های بسیار غنی در شبکه است.

برای فقرا در جوامع درحال توسعه، فقط فراهم نمودن اتصال و یا دسترسی به دانش دارای اهمیت کلیدی نیست. بلکه انتشار دانش است؛ که مرتبط به شرایط آنان باشد. دانش بومی در مورد بهداشت آموزش و کاهش فقر به ندرت ثبت می‌گردد. اما منبعی مفید برای ایجاد، انتشار و انطباق فن‌آوری‌های جدید است .(kelles,2001)

توان‌مندسازی گروه‌های به حاشیه رانده شده

اینترنت موقعیتی را برای ارتباط مستقیم بین کشورهای درحال توسعه و بسیاری سازمان‌های غیردولتی فعال (NGO ها) ارائه می‌دهد؛ که دارای اهداف سیاسی مشترک هستند؛ و به شبکه الکترونیک متصل می باشند. مثال‌های بسیاری از فعالانی وجود دارد؛ که از شبکه برای توانمند ساختن گروه‌های به حاشیه رانده شده در سراسر دنیا استفاده کرده‌اند. شبکه‌های مردمی برای این هدف ایجاد شده اند؛ که به وسیله‌ی پست کردن مناظرات و سیاست گذاری در تابلو اعلانات شبکه، به منظور درخواست پاسخ و سازماندهی اعتراضات از آن استفاده کنند. در مثال دیگر سازمان غیردولتی "گروه‌های خیریه زنان" از پست الکترونیک برای در تماس بودن با زنان در "بوسنی" استفاده می‌کرد.

تماس تلفنی برای دریافتن نیازهای آنان بسیار مشکل است. اما پست الکترونیک به سعی خود ادامه می‌‌دهد؛ تا اینکه راهی برای انتقال پیام بیاید. سازمانی که شاید واقعاً به توانمندسازی گروه‌های به حاشیه رانده شده در سراسر دنیا کمک می‌کند؛ انجمن ارتباطات پیشرو (APC) است؛ که درهم آهنگی توسعه و کاربرد شبکه‌ها، پیشرو در خدمت صلح، بوم‌شناسی،حقوق بشر و دیگر اهداف ترقی خواهانه‌ از سال 1989 بوده است. شبکه APC واسطه ی اصلی شده است؛ و از طریق آن سازمان‌های غیر دولتی گزارشات و اسناد رسمی را برای دخالت و سیاست گذاری، کسب می‌کنند. تا آگوست 1995 هیجده شبکه عضو، درخدمت بیش از 31000 فعال سیاسی، آموزش دهند‌گان و سازمان‌های غیردولتی، در بیش از 133 کشور بوده اند.

در سپتامبر 1995، به "APC "ردیف یک موقعیت مشاوره با شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل، اعطا شد؛ که آن را قادر می‌سازد؛ نماینده‌ای دائمی دراجلاس ملل داشته باشد. شبکه بر روی شبکه‌ای از گروه‌های مردمی درحال شکل‌گیری است. این به دلیل آن است؛ که نه تنها مردم فقیر بهتر سازماندهی شده‌اند؛ بلکه با یکدیگر، دولت و مردم درخارج از کشور ارتباط بهتری دارند. این شبکه‌های اجتماعی جدید که به وسیله ی ارتباطات الکترونیک جدید اعمال می‌شود؛ می‌تواند کانال‌های قدرتمند بیان سیاسی ایجاد نماید. البته تحقیقات بیشتری مورد نیاز است؛ تا نشان دهد؛ چه اندازه این شبکه‌های دانش به توسعه در کشورهای مختلف، کمک کرده‌اند. (madon,2000)

مردم سالاری

رواج سازمان‌های مردم سالار دریک کشور مقیاسی کلیدی برای رشد اجتماعی- اقتصادی است. همان‌گونه که در شاخص‌های توسعه‌ی اخیر، بازتاب یافته است. برخی نویسندگان استدلال کرده‌اند؛ که اتصال اینترنتی باعث بالا رفتن مردم‌سالاری می‌شود.
"مولر" و "تن" بیان داشته‌اند؛ که اینترنت به وسیله ی ایجاد ارتباط بین مردمی که تحت سلطه‌ی مستبدانه زندگی می‌کنند؛تبدیل شده است؛ و از ایده‌ها و اطلاعات بیرونی آن‌ها ، به وسیله قادر ساختن آنها به مشارکت ایده‌ها و هماهنگ کردن فعالیت سیاسی در درون کشورهای مردم‌سالار ، استفاده می‌کند.

به عوان مثال درطول کودتای صورت گرفته در آگوست 1991 در روسیه، ""APC از طریق دولت‌های "بالتیک" ارتباط با "NORODENT" در" سوئد" و از آنجا به G REEN ET" "در" لندن" را برقرار نمود؛ که از این طریق ارتباط با بقیه شبکه APC" "ایجاد شد. این مسأله باعث می‌شد؛ جریان اطلاعات از "مسکو" و "لینگراد" برقرار باشد. به طریقی مشابه از شبکه اینترنت برای ارتباطات بین‌المللی و درون کشوری درطول وقایع در میدان "تیان من" در 1993 استفاده گردید. این دقیقاً مشکل بودن سانسور سیاسی در شبکه است؛ که آن را ابزاری ارزشمند برای فعالان و روزنامه‌نگاران درگیر در موضوعات سیاسی حساس نموده است. البته این آزادی بیان که از طریق اینترنت ایجاد شده است؛ معضلی جدی را برای نظام‌های مستبد ایجاد نمود. چرا که ساختار کنترلی آنان را به خطر می‌انداخت.

در بسیاری از بخش‌های دنیا کنترل شدید دولت بر ارتباطات الکترونیک وجود دارد. به عنوان مثال در چین، سنگاپور و ویتنام برنامه هایی برای کنترل اطلاعاتی که اینترنت وارد مرزهای آنان می‌کند؛ وجودارد.به عنوان مثال وزیر پست و ارتباطات دور چین اعلام کرد؛ که به وسیله‌ی اتصال اینترنتی، آزادی صددرصد اطلاعات، مورد نظر نیست. بهبود ارتباطات دور و اینترنت به توانایی‌های دولت‌های استبدادی درمحدود نمودن جریان اطلاعات آسیب می‌رساند. (madon,2000)

توسعه‌ی پایدار

کنفرانس سازمان ملل درباره محیط و توسعه که در سال 1992 برگزارشد؛ شاهد سطح بی‌نظیری از مشارکت توسط سازمان‌های بین‌المللی و NGO درسیاست گذاری بود. به عنوان مثال UNDP" "در حال حاضر درگیر در طرح شبکه‌سازی توسعه ی پایدار برای اتصال کاربران و فراهم کنندگان اطلاعات در زمینه ی توسعه پایدار است. برنامه در فراهم نمودن اطلاعات به برخی کشورها در زمینه مخاطرات محیطی یاری رسانده است. مخاطراتی چون دور ریختن مواد سمی به گونه‌ای که ایمنی آن رعایت شده است. سازمان ملل اخیراً کمیسیونی را برای مطالعه احتمال برقراری طرح شبکه‌سازی توسعه پایدار در چین برقرار کرده است. (1995 UNDP) مثال دیگر در زمینه استفاده از اینترنت در ارتقاء سیاست جهانی در 1994 به دنبال اعلام "کلینتون" دراین مورد بود؛ که وی قصد دارد؛ متن جلسه ی تنوع زیستی را امضاء نماید.

فعالان محیط زیست هندی اجلاسیه را که به نفع صنعت بود؛ پس از دریافت نسخه اولیه اعلامیه بر روی شبکه، تفسیر نمودند. این فعالان با اداره مالزیایی سازمان رسانه‌ای توسعه تماس گرفتند؛ و پیام‌های آنها در تابلوی اعلانات مختلف در شبکه پخش شد. تقریباً پیام‌های نمابرها و پست های الکترونیک در اعتراض به وسیله ی سازمان‌های غیردولتی درسراسر دنیا به کاخ سفید فرستاده شد.

امروزه اینترنت نقشی اساسی در ایجاد آگاهی در مورد توسعه پایدار ایفا می‌کند. به عنوان مثال رشد اقتصادی سریع و متمرکز از نوعی که در مراکز شهری در کشورهای درحال توسعه صورت می‌گیرد؛ اغلب به قیمت محیط زیست تمام می‌شود. مثلاً یونسکو مؤسسه‌های تحقیقاتی ای در سراسر دنیا برای تمرکز بر مسائل کلیدهای اداره ابر شهرها در کشورهای درحال توسعه تعیین نموده است. این مسائل محوری به اندازه‌ای می رسد که به ریاست یونسکو ارائه گردد. اینترنت برای برانگیزی و سازماندهی تبادلات آسان بین کارکنان دراین زمینه که شامل دانشمندان، برنامه‌ریزان، متخصصین و مشاوران سازمان ملل است؛ مورد استفاده قرار خواهد گرفت. (میدون و ساهای 1998) بهره‌وری اقتصادی، زیرساخت ارتباطات دور، عزم درونی، عدالت اجتماعی، رفاه توانمندی، مردم‌سالاری و توسعه ی پایدار از مؤلفه‌های اساسی توسعه اجتماعی اقتصادی است. این بخش، روشی سازمان یافته از طبقه‌بندی ضروریات توسعه، با بحث درباره هر کدام و تعامل آنها با استفاده از اینترنت را فراهم می‌نماید. (madon,2000)

نتیجه

بحث بر سر تأثیر اینترنت درکشورهای درحال توسعه بحث معناشناختی مجزایی نیست؛ که به وسیله دانشگاهی‌ها انجام شده باشد. بلکه تأثیری مستقیم برزندگی بیلیون‌ها انسان دارد. کشورهای در حال توسعه‌ای که مشتاق بررسی عملکردهای تجاری اینترنت هستند نمی‌توانند به تأثیرات اجتماعی اینترنت توجه نکنند. موفقیت اینترنت باید کمتر به عنوان تعداد صرف متصل به آن وابسته باشد؛ بلکه باید بیشتر به عنوان قابلیت دسترسی و کمک آن به پیشرفت اجتماعی اندازه‌گیری شود. استفاده کارآمد از اینترنت، سرمایه‌گذاری در زیر ساخت فنی ‌زیرین آن را می‌طلبد. همچنین به معنای آن است؛ که سرمایه‌گذاری زیرساختی اجتماعی و مهارت‌های استفاده از فن‌آوری به گونه‌ای باشد؛ که قابلیت انطباق با شرایط، فرهنگ‌ها و توانایی‌های محلی را داشته باشد.

بنابراین دولت‌ها در کشورهای درحال توسعه ‌باید تلاش خاصی در پرداختن به این مسائل داشته باشند.آن هم از طریق سیاست‌هایی که به فقرا امکان دسترسی بهتر به دانش اینترنت را بدهد.و همچنین به آنان کمک کنند؛ تا مهارت‌ها و توانایی‌های استفاده مؤثر از آن را کسب نمایند. توجه به این مسئله مهم است؛ که عبارت کشورهای درحال توسعه به دسته‌ی وسیعی از کشورهای گوناگون اطلاق می‌شود. بنابراین سازوکار یکسان در انتشار و استفاده از اینترنت نمی‌تواند؛ در سطح کل آنها مورد استفاده قرار گیرد. هرچند گروه‌های کشورهای نیازمند به سازوکارهای یکسان، احتمالاً می‌تواند مورد شناسایی قرار گیرد. بنابراین هدف اولیه، باید همکاری کشورها برای استفاده از طیف وسیعی از درس‌ها ‌باشد.

جدا از استفاده تجاری، بررسی تأثیر اجتماعی اینترنت برای دهه آینده، باید هدف اصلی تحقیقات باشد. این مسئله نیازمند ترکیب تحلیل شاخص‌های اقتصادی با دیگر ابعاد است؛ که چگونگی انتشار سریع و استفاده از اینترنت بربافت اجتماعی کشورهای درحال توسعه در فقرزدایی، بهبود دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و آموزش، حفظ و پخش عادلانه منابع و تقویت مشارکت در فرایندهای تصمیم‌گیری را بررسی می کند؛ و بر روی آن تأثیر می‌گذارد.

منابع فارسی:

- معتمد نژاد،کاظم(1384)،جامعه اطلاعاتی، اندیشه های بنیادی، دیدگاههای انتقادی و چشم اندازهای جهانی، تهران، نشر مرکز، پژوهشهای ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی.

- مصطفی ازکیا و غلامرضا غفاری.جامعه شناسی توسعه.تهران،نشر کلمه،137

- سولر،جان(1999)،چالش های شبکه اینترنت در راستای توسعه،برگرفته ازتارنمای شورای عالی انقلاب فرهنگی: http://www.iranculture.org/research/internet/index.php

منابع انگلیسی:


- Madon, Shirin. (2000) "The Internet and Socio-Economic Development: Exploring the Interaction", Information Technology and People, 13 (2), retrived fram the world wide web: http://is.lse.ac.uk/ifipwg/pdfs/internet.pdf

- Antina kelles(2001)" the role of ICT in poverty reduction" retrived fram the world wide web : http://www.ced.org/docs/report/report_%20counterpart_povfinland.pdf

- Adam, L. (1996) Electronic communications technology and development of Internet in Africa,Information Technology for Development,Vol.7, pp.133-144.

- Press, L.(1996) The role of computer networks in Development,Comm unicat- ions of the ACM , Vol. 39, No. 2, Feb.

- UNESCO (1985) Distance education in Asia and the Pacific. Bulletin of the Unesco Regional Office for Education in Asia and the Pacific, 1985.

- Mcknight,lee.w. and peter kukor(2001)," Knowledge Networks, the Internet and Development",retrived fram the world wide web:
http://itc.m%20it.edu/itel/docs%20/jun%20/cukormcktprc.pdf